Leonardo de Chirico: “Heeft Rome Benedictus XVI al afgewezen?”

De paus emeritus had verschillende bijnamen. Hoe zou u Benedictus XVI omschrijven?

“Hij had de trekken van een verlegen en gevoelige man. Hij had de aard van een vechter. Joseph Ratzinger (1927-2022) belichaamde beide. De stem was bijna vrouwelijk, zijn wil was van ijzer. Als jonge man droomde hij ervan professor te worden en zich aan onderzoek te wijden. Het was Paulus VI die hem tot bisschop van Monaco en vervolgens tot kardinaal benoemde, waarmee hij belangrijke regeringsverantwoordelijkheden op zich nam. Alsof dat nog niet genoeg was, was het Johannes Paulus II die hem in Rome wilde hebben als prefect van het voormalige Heilig Officie om het tij van de bevrijdingstheologie te keren en de katholieke missie in de wereld nieuw leven in te blazen met de Catechismus van de Katholieke Kerk en het Grote Jubeljaar van 2000. Ratzinger geloofde dat zijn kerk DE kerk was (andere kerken waren allemaal op de een of andere manier gebrekkig) en wijdde zijn leven eraan”.

Wat is volgens u de belangrijkste erfenis van Benedictus XVI?

“Paus Benedictus XVI was een van de meest belangrijke figuren binnen de twintigste-eeuwse rooms-katholieke theologie. Zijn leven doorkruiste enkele belangrijke gebeurtenissen van de Rooms Katholieke Kerk in de 20e eeuw.

Ratzingers theologie belichaamde de katholiciteit van het rooms-katholicisme in zijn post-Vaticaan II-opvatting. In zijn theologie werd de Bijbel altijd gelezen in het licht van het gezaghebbende Magisterium. De christologie van Nicea was altijd verweven met de ‘objectieve’ rooms-katholieke ecclesiologie. De Apostolische Geloofsbelijdenis werd beleden, evenals de leeruitspraken van Trente en Vaticanum I. Het kruis van Christus was altijd verbonden met de voorstelling van het offer van de Eucharistie. De Geest was altijd verbonden met de hiërarchische structuur van de kerk. Oecumene werd altijd gezien in termen van andere christenen die gebrekkig waren en de Kerk van Rome als de ‘katholieke’ kerk. De missie van de kerk werd altijd nagestreefd met het oog op het katholieke project om de hele wereld te omvatten. De kerkelijke visie van de kerk was nauw verbonden met haar politieke rol.

Een terugkerend commentaar is dat Benedictus XVI een ‘orthodoxe’ paus is geweest. Deze reputatie heeft enige protestantse waardering gekregen. Het mag dan waar zijn dat Benedictus een speciale nadruk heeft gelegd op orthodoxie, maar hij heeft zijn orthodoxie op een rooms-katholieke manier geïnterpreteerd, zoals alle voorgaande pausen. Hij heeft dagelijks tot Maria gebeden, hij heeft aflaten verleend, hij heeft nieuwe heiligen heilig verklaard, hij heeft het kerkstaatprofiel van het Vaticaan gehandhaafd, enzovoorts. Het christendom van Nicea is altijd gekleurd door latere ontwikkelingen in de christelijke leer en praktijk. Het staat nooit op zichzelf en bestaat ook niet op een abstracte manier. Het pontificaat van Benedictus was een hoogtepunt van de rooms-katholieke orthodoxie na Vaticanum II”.

De paus emeritus liet ‘een geestelijk testament’ na. Wat is het belang van dit document?

“Meer dan deze ene pagina is zijn echte testament samengesteld uit zijn Opera Omnia, wat uit 16 delen bestaat en vrijwel alle aspecten van theologie en kerkelijk leven met wetenschappelijke diepgang behandelt. Zijn geestelijk testament moet worden gelezen in de context van zijn grotere en levenslange werk. Het motto van het theologische tijdschrift Communio, waaraan Benedictus sinds 1972 verbonden was, vat zijn theologische visie mooi samen: “een programma van vernieuwing door de terugkeer naar de bronnen van de authentieke traditie”. Met andere woorden, aggiornamento wordt uitgevoerd door middel van resourcement (d.w.z. het opnieuw lezen van Bijbelse en patristische bronnen), omdat de twee bij elkaar horen. Ratzinger probeerde de Rooms Katholieke Kerk ‘van binnenuit’ te vernieuwen zonder de bedoeling iets van de niet-Bijbelse, zo niet anti-Bijbelse dogmatische verplichtingen van zijn kerk te veranderen (bijvoorbeeld Trente, mariale dogma's, pauselijke onfeilbaarheid). Hij stond in de lijn van vele goedbedoelende rooms-katholieke theologen en leiders die opriepen tot morele en spirituele 'vernieuwing' waarbij de leerstellige, sacramentele en hiërarchische structuur van Rome gepaard bleef”.

Het overlijden van Benedictus XVI betekent het einde van het tijdperk met ‘de twee pausen’. Welke invloed heeft dit volgens u op de toekomst van de Rooms Katholieke Kerk?

“De ‘katholiciteit’ van Benedictus was altijd bedoeld om ten dienste te staan van de ‘roomse’ gerichtheid van de Rooms Katholieke Kerk. Hij vocht tegen seculariserende trends in de wereld en liberale tendensen in zijn eigen kerk. Zijn aftreden werd door velen geïnterpreteerd als een nederlaag. Zeker, het was een persoonlijke overgave. In feite is zijn opvolger, paus Franciscus, veel ‘katholieker’ en veel minder ‘rooms’ dan hijzelf, in veel opzichten zelfs zijn tegenpool. Benedictus wilde de roomse doctrines en structuren altijd op de voorgrond plaatsen; Franciscus dringt erop aan dat Rome ‘katholieker’ wordt (bijvoorbeeld inclusief, universalistisch, omarmend), waarbij hij het roomse systeem naar de achtergrond wordt geplaatst. Betekent dit dat Rome Benedictus al heeft afgewezen? Dat is te vroeg om te beweren. Het rooms-katholicisme van vandaag maakt een soort identiteitscrisis door. Hoewel het systeem altijd hetzelfde zal zijn, werkt Franciscus, in tegenstelling tot Benedictus, hard om de nadruk te leggen op het 'katholieke' in plaats van op het ‘roomse’. Uiteindelijk zijn beide opties, Benedictus en Franciscus, innerlijke spanningen binnen een systeem dat niet openstaat voor Bijbelse hervormingen”.

Foto: Stichting IRS.